De zalm

De zalm is een stoere reiziger die zowel in zoetwater als in de zee leeft. Hij kan vele malen beter ruiken dan wij en kan de weg over duizenden kilometers terugvinden naar zijn geboorteplaats.

De zalm is een heel bijzonder, maar ook erg uitgebuite vis. In Nederland is het de meest gegeten vissoort. Hij wordt massaal gehouden in kwekerijen, onder heel slechte omstandigheden. In het wild gaat het door overbevissing ook slecht met het dier.

Wie is de zalm?

De Atlantische zalm (Salmo salar) is een mooie slanke vis met een zilverachtige kleur. Hij heeft zwarte vlekjes, zijn buik is wit en zijn staartvin donker. Tussen de rug- en staartvin van de zalm zit een kleine karakteristiek ‘vetvin’. Het is nog altijd een mysterie waar deze precies voor dient, maar waarschijnlijk heeft ze een functie bij het aanvoelen van stromingen.¹ In het paaiseizoen krijgen de dieren een meer bronzen kleur en ontwikkelen mannetjes een haakvormige onderkaak en rode stippen.

Een groot deel van tijd leeft de zalm in z’n eentje en jaagt op allerlei waterdieren, zoals kreeftjes, schelpdieren, inktvissen en vissen. Daarbij maakt hij gebruik van zijn uitstekende reukvermogen. Zijn neus is zo goed dat hij de geur van een zeehond kan ruiken, zelfs als die 80 miljard keer verdund is. Dat komt neer op twee derde van een druppel in een Olympisch zwembad.²

Volwassen zalmen zijn ongeveer 75 cm lang en wegen rond de 5 kg.³ Maar een zalm kan wel 1,5 meter lang worden en 45 kg wegen. De dieren kunnen wel 13 jaar worden; de meeste wilde zalmen leven echter zo’n 5 tot 8 jaar.

In Nederland is de zalm zeldzaam geworden, maar je vindt hem nog hier en daar op de grote rivieren en in de Noordzee. Hij komt verder voor in de Atlantische oceaan vanaf Noord-Spanje tot de Barentszzee, in de Baltische zee en de hierop uitmondende rivieren.

Een stoere reiziger

Een zalm legt in zijn leven wel duizenden kilometers af. Hij wordt geboren in een rivier, waar hij de eerste paar jaar van zijn leven doorbrengt. Dan waagt hij de stap en zwemt soms wel dagenlang stroomafwaarts naar zee. Zijn lichaam verandert, waardoor hij ook zoutwater kan verdragen. Op zee zal hij nog enkele jaren verblijven tot hij het tijd vindt om zich voort te planten.

Nestje bouwen

In een zware reis stroomopwaarts weet de zalm zijn weg terug te vinden naar zijn geboorteplaats in de rivier. Je ziet hem daarbij soms wel meters uit het water springen. Hij baseert zich waarschijnlijk onder andere op geuren die hij nog herkent van de heenreis.⁴ Magnetische velden spelen mogelijk ook een rol bij het navigeren.

Het vrouwtje graaft met haar staart kuiltjes in het grind om een nestje te maken. Het mannetje zwemt dicht bij haar en probeert andere mannetjes weg te houden. Vlak na elkaar leggen ze de eitjes (vaak wel duizenden) en de hom in het kuiltje. Het vrouwtje bedekt het nestje met kiezels en maakt verderop weer een kuiltje. Dit kan enkele dagen duren totdat alle eitjes gelegd zijn.⁵ Maanden later, in de lente, komen de eitjes uit.

De meeste mannetjes sterven na het paren. Een klein deel van de vrouwtjes overleeft en trekt weer terug naar zee om later weer te paren in de rivier.

Diersoort in gevaar

Het gaat heel slecht met de wilde Atlantische zalm. Door overbevissing, milieuvervuiling en hindernissen op zijn trekroute was de populatie in Nederland uitgestorven. Onder andere door verbetering van de waterkwaliteit komt de zalm weer op zeer beperkte schaal in Nederland voor. Maar over de hele wereld loopt het aantal zalmen terug en het dier staat op de rode lijst van de IUCN met de status van ‘bijna bedreigd’.⁶

Dierenleed in kwekerijen

Toch is de zalm een van de meest gegeten vissoorten; in Nederland staat hij zelfs op nummer 1. Deze zalm is doorgaans afkomstig uit een kwekerij. Er worden jaarlijks ongeveer 800 miljoen zalmen gehouden in kwekerijen, onder andere in Noorwegen en Schotland.⁷⁸

Het dierenleed in deze kwekerijen is enorm. Terwijl zalmen van nature duizenden kilometers zwemmen en grotendeels solitair leven, worden ze in kwekerijen met duizenden dichtbij elkaar in kooien op zee gehouden. Ook zijn er kweekbedrijven op het land waar de dieren in kale bassins zwemmen. De dieren hebben geen enkele ruimte voor natuurlijk gedrag en zwemmen doelloos rondjes. Dit leidt tot stress, agressie en depressie.

Heel veel dode dieren

Voor zalmen is een goede waterkwaliteit heel erg belangrijk. Maar het water waarin ze moeten leven in de kwekerijen is sterk vervuild, onder andere door de poep van de duizenden zalmen in de kooi. Ammoniak uit de ontlasting kan leiden tot huidproblemen en vergiftiging.

Zalmen zijn ook erg gevoelig voor het zuurstofgehalte van het water. Schommelingen in het zuurstofgehalte kan leiden tot stress, ziekte en zelfs de dood. Zo sterven soms duizenden zalmen op een kwekerij wanneer de zuurstoftoevoer hapert of de waterkwaliteit niet goed in de gaten wordt gehouden.

Bovendien worden veel zalmen ziek door de slechte en stressvolle omstandigheden. De sterftecijfers kunnen onvoorstelbaar hoog zijn. In Noorwegen alleen al stierven er in 2023 wel 65 miljoen dieren voortijdig.⁹

Aangevreten door parasieten

Infecties door bacteriën en oogproblemen, zoals staar, komen veel voor. Heel veel kwekerijen hebben bovendien last van zeeluizen. Dat zijn parasieten die zich vastbijten aan de huid van een zalm en hem letterlijk aanvreten. Het kan leiden tot grote pijnlijke wonden en tot de dood. Zeeluizen worden vaak bestreden door de inzet van poetsvisjes en met pesticiden. De chemicaliën stromen vervolgens uit naar de zee.

Kweekzalm is plofzalm

Kweekzalmen zijn, net als kippen die gehouden worden voor vlees, doorgefokt op snelle groei, waardoor ze veel sneller groeien dan hun wilde soortgenoten. Dit leidt onder andere tot hartproblemen, misvormingen van de wervelkolom en hogere stressgevoeligheid. Zalmen met misvormingen hebben vaak hun hele leven ernstige last hiervan. Ze hebben moeite met zwemmen, hebben meer stress en sommigen sterven voortijdig.

Elk jaar ontsnappen duizenden kweekzalmen uit kwekerijen. Deze doorgefokte dieren kunnen zich mengen met wilde zalmen, waardoor de populatie genetisch verzwakt en ook de wilde zalmen lichamelijke problemen krijgen. Bovendien brengen ontsnapte kweekzalmen vaak zeeluizen mee, waardoor ook hun wilde soortgenoten pijnlijk geïnfecteerd raken.

Poetsvisjes: miljoenen verborgen slachtoffers

Poetsvisjes worden op grote schaal ingezet om de zeeluizen die op zalmen parasiteren op te eten. Dit zijn bijzonder intelligente en sociale dieren. Jaarlijks worden ruim 60 miljoen poetsvisjes in de kooien van zalmkwekerijen geplaatst.¹⁰ Een groot deel hiervan is wild gevangen. Omdat deze dieren een belangrijke functie hebben bij het schoonhouden van vele vissen, kan het wegvangen van poetsvisjes tot ecologische problemen leiden. Wanneer de zalmen in de kwekerij gevangen worden voor de slacht, sterven meestal alle poetsvisjes.

Elke dag sterven dus ongeveer 160.000 poetsvisjes in kwekerijen. Dit zijn ongekende aantallen en ongekend dierenleed. Er bestaat geen enkele dierenhouderij waarin een sterftepercentage van 100% wordt geaccepteerd. Toch wordt deze tragedie in zalmkwekerijen toegestaan. Bovendien is het onduidelijk of de inzet van de poetsvisjes in de strijd tegen zeeluizen wel zo effectief is.¹¹ Mogelijk is al dit dierenleed dus zelfs voor niets.

440 vissen gedood voor 1 zalm uit een kwekerij

Zalmen zijn vleeseters en worden deels gevoerd met wild gevangen vissen. Het vaak gehoorde betoog dat vissen uit een kwekerij duurzaam zouden zijn en overbevissing tegengaan, is volkomen onwaar. Viskwekerijen leggen juist een nog zwaardere druk op onze al overbeviste zeeën en oceanen.

Ongeveer de helft van alle wild gevangen vissen wordt gebruikt als visolie en vismeel, wat grotendeels gebruikt wordt voor voer in viskwekerijen.¹² Zo zijn er voor één zalm in een kwekerij zo’n 440 vissen uit het wild gedood, doorgaans op pijnlijke, onverdoofde wijze.

Dit is niet alleen ernstig dierenleed, maar ook een vreselijke vorm van voedselverspilling. Maar liefst 72% van de eiwitten gaat verloren bij de omzetting van visvoer naar vlees van zalmen. En 90% van de dieren die in visvoer zijn verwerkt, hadden direct door mensen gegeten kunnen worden. Zo leidt de viskweek tot voedselongelijkheid. In West-Afrikaanse landen zien mensen de vissen die zij consumeerden verdwijnen, doordat ze worden weggevangen voor voer bestemd voor viskwekerijen.¹³

Ook krill, kleine lichtgevende garnaaltjes, worden onder andere bij de Zuidpool massaal weggevangen om te verdwijnen in het voer voor viskwekerijen. Zo vormt de zalmkweekindustrie een gevaar voor onder andere pinguïns en walvissen die afhankelijk zijn van krill als voeding.¹⁴

Zalm op jouw bord?

In de supermarkt en de viskraam vind je vooral zalmen uit kwekerijen. Deze kunnen het ASC-keurmerk hebben. Dit keurmerk geeft aan dat er aan bepaalde duurzaamheidseisen is voldaan, onder andere met betrekking tot het voer. Maar helaas is er vrijwel geen aandacht voor dierenwelzijn.

Ook zijn er zalmen met het biologische keurmerk. Hier moet de kweek wel aan enkele dierenwelzijnseisen voldoen, waaronder een kleinere bezetting. Toch zijn deze maatregelen te beperkt om het welzijn voldoende borgen. Wil je hier meer over weten, bekijk de zeer informatieve aflevering van de Keuringsdienst van Waarde over biologische zalm.

Ondanks dat het slecht gaat met de zalmpopulaties, zijn er ook wilde zalmen te koop. Deze dieren zijn vaak gevangen met fuiken of lange lijnen, methodes die vaak tot bijvangst leiden.¹⁵ Bovendien worden de dieren zonder verdoving op pijnlijke wijze gedood aan boord.

Vanwege het grote dierenleed kunnen wij geen enkele vis in de winkel voor consumptie aanraden. Wel zijn er verschillende visvervangers verkrijgbaar, zoals bijvoorbeeld plantaardige ‘vissticks’.

Kunstmatige roze kleur

Het vlees van wilde zalmen en zalmen uit een kwekerij verschillen van kleur. Wilde zalmen hebben de bekende roze kleur, omdat ze onder andere garnalen en krill eten. Zalmen in kwekerijen krijgen veelal synthetische kleurstoffen of krill toegevoegd aan hun eten om ook deze kleur te krijgen.¹⁶ Anders zou hun vlees grijs zijn.

Wat kun jij doen?

Leg in plaats van vis eens een visvervanger op je bord en gebruik algenolie in plaats van visolie. Wil je toch graag vis eten? Informeer je over de diersoort in kwestie en de impact die consumptie kan hebben, zodat je een weloverwogen keuze kan maken. De informatie over vissen op onze website kan je daarbij helpen. Deel deze informatie ook met je vrienden en bekenden.